Beklemmende expressiviteit

Jan Sluijters, In Noord-Frankrijk, 26 augustus 1916, kleurenlithografie / papier, 475 x 320 mm, Museum De Fundatie, Zwolle

Bloederige lichamen, alles verwoestende legers, oorlogsprofiteurs en gewetenloze politici: Jan Sluijters beeldde ze allemaal zonder schroom af in De Nieuwe Amsterdammer. De prenten die als bijlage in dit tijdschrift in de jaren 1915-1919 verschenen, dragen titels als: Oorlogken is jarig, Posthuma’s rotte aardappelen- en uienpolitiek en Tot het bittere einde. Wie Sluijters’ schilderijen uit deze periode bekijkt (bloemstillevens, damesportretten, landschappen), zal zich verbazen over het feit dat hier één en dezelfde kunstenaar aan het werk is geweest. De naargeestige oorlogsprenten laten een hele andere kant van de kunstenaar zien: Sluijters als maatschappijkritische kunstenaar, maar ook Sluijters als graficus. De oorlogsprenten vormen een bijzonder en afgesloten geheel binnen zijn oeuvre.

Deze serie van 77 oorlogsprenten is momenteel in Museum De Fundatie in Zwolle te zien. Het museum verwierf deze prenten recent uit de collectie van kunstenaar Rob Scholte. Het RKD maakte deze bijzondere prenten in samenwerking met het museum nu ook digitaal toegankelijk in de oeuvrecatalogus Jan Sluijters die het RKD eerder dit jaar lanceerde. Ik schreef een artikel bij het geheel: http://sluijters.rkdmonographs.nl/oorlogsprenten

De prenten van Sluijters zijn ontsloten via de RKDmonograph Jan Sluijters: http://sluijters.rkdmonographs.nl
De tentoonstelling Sluijters’ Grote Oorlog is nog tot en met 4 januari 2015 te zien in Museum De Fundatie in Zwolle.

Lyrische lijnen van Klimt, Kokoschka en tijdgenoten

Egon Schiele, Liggend meisje, 1918, lithografie © Drents Museum

Geluksvogel dat ik ben, mag ik de komende maanden waarnemen voor de conservator Kunst 1885-1935 bij het Drents Museum. Onder de titel ‘Lyrische Lijnen’ is hier van 29 juni tot en met 22 september 2013 een kleine 70 topstukken van de Grafische Sammlung van de Landesgalerie Linz, bij Wenen, te zien. De werken van Klimt, Kokoschka, Schiele, Kubin, Brosch, Egger-Lienz, Faistauer en Wach hangen op de bovenverdieping van de afdeling Kunst 1885-1935. De tentoonstelling ‘Lyrische Lijnen’ geeft een rijk beeld van de veelkleurige en veelzijdige Oostenrijkse papierkunst in de eerste twee decennia na 1900.

Paradijselijk geluk

Met hun gevoelige, elegante lijnen voeren kunstenaars als Schiele, Klimt en Kokoschka ons terug naar de periode 1900-1920, waarin allerlei vernieuwingen in kunst en maatschappij elkaar razendsnel opvolgden. In 1897 scheidde een groep onder leiding van Gustav Klimt zich af van de gevestigde orde van kunstenaars: de Secession, ofwel afscheiding. Hun doel was vernieuwing. Hoewel deze kunstenaars geen vast stilistisch programma hanteerden, ontstond een stijl waarin realistische en vlak-decoratieve elementen samengingen. Onder invloed van het Symbolisme richtten deze kunstenaars zich op dromen en fantasie en wilden zij het verlangen van de mens naar paradijselijk geluk verbeelden, vaak in de vorm van engelachtige vrouwen.

Tien jaar na de Secession werd een volgende generatie actief: expressionisten zoals Schiele en Kokoschka stapten uit het paradijs van de Secession terug in de realiteit. De focus werd verlegd naar het gekwelde, zoekende individu met zijn fobieën en frustraties. Steeds meer kwamen het eigen innerlijk en het onderbewuste naar voren.

Klimt, Schiele, Kokoschka en hun tijdgenoten werkten niet in isolatie. Om hen heen waren schrijvers als Arthur Schnitzler, componisten als Gustav Mahler en Richard Strauss en psychiaters als Sigmund Freud actief. Vooral Freud en Schnitzler waren net als Klimt en Schiele sterk gericht op seksualiteit als drijfveer voor het menselijk handelen. Verleidelijke vrouwen spelen in hun werk een belangrijke rol.

Grote variëteit in werken

De selectie die te zien is in het Drents Museum omvat verschillende thema’s: naakten en figuurstudies, portretten, landschappen, dieren en oorlog. De functie van het getoonde werk loopt uiteen van voorstudies voor schilderijen, schetsen van houdingen en types tot autonome tekeningen, aquarellen en prenten. Ook de variëteit in de technieken is groot, er zijn gouaches, tekeningen, litho’s, aquarellen en etsen te zien.

Website

Kleingrafiek van Peter Lazarov

Recentelijk maakte ik kennis met de prentkunst van Peter Lazarov (1958) dankzij een groot pleitbezorger van de Nederlandse kleingrafiek voor wie hij bovenstaand ex libris ontwierp. Dit boekmerk is afgeleid van een vrije prent uit 1986 met de titel Still life en beeldt de kamer van Ina Likomanova af, de moeder van de kunstenaar.

Lazarov is een Bulgaar die sinds 1990 door het leven gaat als Groninger. En die samensmelting van twee geheel verschillende culturen levert bijzondere prenten op, waarin echte Hollandse landschappen uit het Noorden vaak het decor zijn voor surrealistische gebeurtenissen die met veel kracht en expressiviteit neergezet worden. Men denkt aan het werk van Gustave Doré maar ook aan M.C. Escher. Lazarov is een vakman die moeiteloos verschillende druktechnieken combineert en daarnaast zijn eigen papier maakt. En hij verzorgt handgemaakte uitgaven in kleine oplage met zijn eigen Pepel-press.

Waar Lazarov slechts in kleine kring bekendheid geniet in ons land, betreedt hij de internationale paden met naam en faam. Hij werd in 2008 te China zelfs uitgeroepen tot één van de tien beste grafici ter wereld werkzaam op het gebied van kleingrafiek en ex libris. Het is dus de moeite waard om meer te weten te komen over deze graficus. En dat kan, want er verscheen vorig jaar een uitgebreid overzichtswerk: Pieter Jonker, De prentkunst van Peter Lazarov, Oosterwolde (Stichting Nobilis) 2011.

Naar de letter

Ben Joosten – Bronsgieters

De 81-jarige graficus Ben Joosten (1931) blaast de oude boekdruktechniek nieuw leven in. Loden letters en vormen uit de letterkast worden gerangschikt op een eigenzinnige manier en ingesmeerd met een dikke laag inkt. De pers gaat erover en er ontstaat een bijzonder aangenaam geheel waar je naar kunt blijven kijken. Deze typografische prenten worden momenteel geëxposeerd in Museum Het Valkhof te Nijmegen. De kunstenaar is blij dat zijn werk in het museale prentenkabinet zonder lijst gepresenteerd kan worden. Op die manier ontstaat er volgens hem een hele andere beleving van het beeld.

Inspiratie

De liefde voor het ambacht en het werken met grove materialen leerde Ben Joosten al in de bronsgieterij die hij met zijn broers had. In dit bedrijf kwam een groot deel van de Nederlandse beeldhouwkunst in de jaren zestig tot stand.  Na een vervroegd pensioen ging Joosten zich toeleggen op de grafiek. Hij is hierin geïnspireerd door het werk van avant-gardist Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945), de drukker van de Groningse kunstenaarsgroep De Ploeg. Zie bijvoorbeeld diens eigen geschreven en gedrukte periodiek The Next Call dat Werkman van 1923 tot 1926 uitgaf voor een kleine kring vrienden en kunstenaars. Daarnaast zijn duidelijke invloeden van Dada en De Stijl te zien. Vergelijk het typografische werk dat Theo van Doesburg en Kurt Schwitters maakten. Joosten zet die traditie op zijn eigen manier voort.

Expositie

De expositie Ben Joosten – Naar de Letter – Prenten in Boekdruk is nog tot en met 28 mei te zien in Het Valkhof. Via Vimeo kun je het filmportret dat documentairemaker Hanne van der Woude maakte over de graficus bekijken.

Populaire prenten uit het fin de siècle

Hermann-Paul, 'De kleine schrijfmachines' uit 'L'Album des peintres-graveurs', uitgegeven door Ambroise Vollard, 1896. Kleurenlithografie, 57,3 x 42,9 / 30,5 x 22,2 cm. Collectie Van Gogh Museum Amsterdam

Op dit moment is in het Van Gogh Museum de tentoonstelling Schoonheid in Veelvoud te zien waarin de hoogtepunten uit de prentencollectie op een rijtje gezet worden. Ik bezocht de expositie en schreef er een stukje over op Rond1900.nl. Lees hier.

De huiskamer van Dirkje Kuik

Laatst bezocht ik een bijzonder huiskamermuseum in de Utrechtse binnenstad: Museum Dirkje Kuik. Kuik (1929-2008) was schrijfster, dichteres, illustratrice en graficus, een veelzijdige dame. Ze werd geboren als William Diedrich Kuik maar ging vanaf 1979 als vrouw door het leven. Haar leven lang woonde ze in Utrecht waarvan bijna de gehele periode in het huis aan de Oude Kamp dat nu als museum is ingericht. Ze exposeerde bij grafisch gezelschap De Luis, bij genootschap Kunstliefde en won verscheidene prijzen met haar literaire werk. In Museum Dirkje Kuik treedt je even binnen in haar wereld: een unieke ervaring.

Meer informatie op: www.dirkjekuik.com

Het portret op bovenstaande foto werd geschilderd door Erika Visser in 1979.

Een Kandinsky uit 1903

VasilyKandinsky, De Nacht (grote versie),1903. Houtsnede, 29,8 x 12,9cm. Collectie MoMA New York

Laatst stuitte ik op dit vroege werk van Vasily Kandinsky (1866-1944) dat de Nacht symboliseert. De houtsnede is een combinatie van de stilistische motieven van enerzijds de Jugendstil en anderzijds de Russische volkskunst uit Kandinsky’s vaderland. Tegelijkertijd kondigt het de opkomst van het Expressionisme aan en doet het denken aan de houtsneden van kunstenaars als Emil Nolde en Ernst Ludwig Kirchner.

Expressionistische grafiek

De Expressionisten haalden hun inspiratie uit het werk van Neo-Impressionisten als Van Gogh, Gauguin en Munch maar ook in belangrijke mate uit de Jugendstil. De laatste vormde vaak een uitgangspunt voor een ontwikkeling van deze kunstenaars richting de Expressionistische stijl. Zij keken daarbij naar het abstraherende en decoratieve aspect van de kunst rond 1900.

Het werk is te bewonderen op de website die het MoMA maakte rondom grafiek en ander werk van het Duitse Expressionisme. Niet alleen Die Brücke en Der Blaue Reiter komen aan bod, maar ook vroege invloeden zoals bovenstaand werk van Vasily Kandinsky. Bovendien kan men zoeken op stijl, thema en techniek, maar ook op kunstenaar en op uitgever. En een aantal fantastisch mooie geïllustreerde boeken zoals Oskar Kokoschka’sDie Chinesische Mauer uit 1914 en Der Kopf van Ernst Barlach uit 1919 zijn volledig door te bladeren. Al met al zeer de moeite waard om eens te bekijken.

Dit artikel werd gepubliceerd op Rond1900.nl op 11 december 2011

Ex Libris F.W. Craandijk

Dit ex libris van Gust van de Wall Perné (1877-1911) verwijst letterlijk naar de naam van de opdrachtgever F.W. Craandijk. De vormgeving kenmerkt zich door eenvoud en is speels doordat ‘Craan’ (afgebeeld als kraanvogel) en ‘Dijk’ in woord en in beeld met elkaar verbonden worden.

Over Frederik Willem Craandijk (1862-1934) is niet veel bekend, maar uit de informatie die ik zo één-twee-drie kan vinden, kan worden opgemaakt dat hij schrijver was van historische boeken. Die zijn uitgegeven bij onder andere J.H. de Bussy, waar onze Gustaaf enkele jaren werkte. Ook was hij natuurliefhebber en hield zich bezig met het opzetten van een streekmuseum voor natuurlijke historie in het Twentse Denekamp. Maar het belangrijkste gegeven is natuurlijk dat hij de zoon is van Jacobus Craandijk (1834-1912): de predikant die natuurwandelingen door heel Nederland maakte en daarover publiceerde. Boekjes die Van de Wall Perné vast en zeker geinspireerd hebben bij zijn Veluwsche Sagen.